حقیقت شب و روز چیست؟

شب اینجا نمودى از حدود است   بسى شبها که در طول وجود است
لیالى اندر اینجا، همچو اشباح   لیالى اندر آنجا همچو ارواح
بدان بر این نمط ایام و اءشهر   که مى آید پدید از ماه و از خور

مراتب عالیه وجود در قوس نزول نسبت به مراتب مادون ، بمنزله لیالى ارواح اند و پایین تر مرتبه آن ، شب در نشاءه عنصرى است که نمود و آیتى است .
در سوره مبارکه انبیاء آیه هجدهم آمده است که : سیروا فیها لیالى و ایاما آمنین . در این قراى مبارک شبان و روزان با امنیت کامل مسافرت کنید.
منقول است که امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((مقصود از شهر پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم )، و مراد از قریه امام و از نعمت ، علوم آنهاست )). (از مرحوم استاد الهى قمشه اى .)
آن که فرمود ایام و اشهر اینجایى بمنزله اشباح براى ایام و اشهر آنجایى است که آنجا بمنزله ارواح است نظیر این است که زمان در این نشاءه بمنزله بدن از براى دهر است و دهر بدن سرمد مى باشد یعنى سرمد روح دهر و دهر روح زمان است ؛ زیرا وقتى که موجودات انزالى شده اند، پس هر موجودى در عالم ماده را در عوالم وجودى فوق مخازنى است از عالم مثال و عالم عقل ، وجود مثالى زمان را دهر نامند، و وجود عقلى وى را سرمد گویند. لذا روز و شب در این نشاءه عنصرى را روح و حقیقتى است که در عالم مثال و عالم عقل متحقق اند و لذا به شب و روز در روایات ما خطاب شده است چه اینکه به ماههاى سال هم خطاب مى شود چنانچه امام سجاد (علیه السلام ) به ماه رمضان درود مى فرستد و قبل از ورودش به استقبال او مى رود و بعد از پایان آن با وى وداع مى کند. (به انسان و قرآن از ص ۱۸۸ به بعد طبع اول مراجعه گردد.)
پس از براى همه این امور رمزى است که باید بدین رموز توجه تام داشت.

منبع:جلد دوم شرح دفتر دل-شارح:استاد صمدی آملی