زارع و مزروع و زرع

محاکاتى که اندر اصل و فرع است   بسان زارع و مزروع و زرع است 

آنچه که در این نشاءه طبیعت وجود دارد نسبت به عالم عقل و حق متعال که مبداء المبادى است فرع است که آنجا اصل است ، و چون موجودات اینسویى آیات اند از براى آنجا و انزالى اند لذا حکایت از آنها مى نمایند.
جناب مولى صدرا در مرحله چهارم اسفار فصل نهم در وجه سوم بر اثبات عقل مجرد از راه قاعده امکان اشرف گوید: ممکن اخس (موجودات اینسویى ) وقتى یافت شدند پس واجب است که ممکن اشرف قبل از این موجود باشد و شکى نیست در اینکه عجائب ترتیب و لطائف نسب و نظام واقع در عالم عقلى نورى اشرف و افضل از آنچه که در دو عالم متاءخر در وجود است مى باشد پس باید مثل همین ترتیب و عجائب در عالم عقل هم باشد؛ چگونه بخواهد در عالم عقل این ترتیبات و عجائب نباشد و حالیکه غرائب نسب در عالم جسمانى اظلال و علامات آنچه که در عالم عقلى است مى باشد پس عجائب و ترتیبات در عالم عقل نورى بعنوان حقایق و اصول اند و انواع جسمانى فروع آن و حاصل از آنند.
این بیان عرشى جناب آخوند براى اثبات مثل افلاطونى است که از ناحیه محاکات بودن در قاعده امکان اشرف براى مادون نسبت به مافوق پیاده شده است .
و در همین فصل مذکور تحت عنوان ((تلویح استنارى )) فرماید که عالم ادنى یعنى عالم ماده (و فوق آن عالم مثال ) ظل عالم اعلى هستند:
لعلک ان کنت اهلا لتلقى الاسرار الالهیه و المعارف الحقه لتیقنت و تحققت اءن کل قوه و کمال و هیاءه و جمال توجد فى هذا العالم الادنى فانها بالحقیقه ظلال و تمثالات لما فى العالم الاعلى انما تنزلت و تکدرت و تجرمت بعد ما کانت نقیه صافیه ، مقدسه عن النقص و الشین ، مجرده عن الکدوره و الرین ، متعالیه عن الافه و القصور و الخلل و الفتور و الهلاک و الدثور، بل جمیع صور الکائنات و ذوات المبدعات آثار و انوار للوجود الحقیقى و النور القیومى و هو منبع الجمال المطلق و الجلال الاتم الالیق الذى صور المعاشیق ، و حسن الموجودات الروحانیه و الجسمانیه قطره بالنسبه الى بحر ذلک الجمال ، و ذره بالقیاس ‍ الى شمس تلک العظمه و الجلال ، و لولا انواره و اءضواؤ ه فى صور الموجودات الظاهریه لم یمکن الوصول الى نور الانوار الذى هو الوجود المطلق الالهى .
علامه قیصرى در آخر شرح فص سلیمانى فصوص الحکم فرماید: ما فى الحس من الاشیاء خیالات و صور لمعان غیبیه و اعیان حقیقیه ظهرت فى هذه الصور لمناسبه بینها و بین تلک الحقایق فلابد من تاءویل کل ما یسمع و یبصر فى العالم الحسى الى المعنى المراد فى الحضره الالهیه ، و لا یعلمه الا العاملون بالله و تجلیاته و اءسمائه و عوالمه و هم الراسخون فى العلم ، فمن وفق بذلک و هدى فقد اءوتى الحکمه و من یوت الحکمه فقد اءوتى خیرا کثیرا.
این عالم ماده به منزله مزرعه عالم عقل است و موجود مجرد عقلى و مثل نوریه مطلقه الهیه ، و فوق آن مبداء المبادى به منزله زارع اند و تحقق موجودات اینسویى که آیات و علامات حقایق آنسویى اند بمنزله زرع اند، لذا همانگونه که یک زارع در نشاءه طبیعت و یک باغبان مى تواند از آینده این درخت خبر دهد که این درخت و نهال در آینده اینطور میوه مى دهد و آن یکى میوه اش به صورت فلان است چون بین این اصل و آن فرع محاکات است همچنین بین موجودات اینسویى که فرع و میوه اند و موجودات آنسویى که اصل اند محاکات است . لذا مرحوم مولى صدرا در ادامه عبارت مذکور مى گوید: مگر نمى بینى که آثار انوار آن وجود مطلق در عالم ملک ظهور کرده است و از مراتب روحانى عقلى تنزل یافته است و در صورتهاى جزئیات خود را نمایانده است و چگونه با غنج و دلال و حسن و لطافت با اینکه مصاحب ظلمت جسمیه اند از آنجا حکایت دارند، منتهى بعد از نقاوت و صفاى شان در آنجا، به کثافات مادى در اینجا قرین گشته اند که همه عقول مدهوش ، و متحیرند.
لذا قرآن کریم انسان را به تفکر در موجودات عالم اءدنى وادار مى کند و ترغیب مى نماید که از راه این ادنى که محاکات از عالم اعلى دارد به سوى عالم اعلى سوق دهد.
در پایان موقف سوم از الهیات اسفار ج ۶ ص ۳۰۵ آمده است : دقیقه اشراقیه : و اعلم ان عالم الشهاده کالقشر بالاضافه الى عالم الملکوت و کالقالب بالقیاس الى الروح و کالظلمه بالنسبه الى النور و هکذا کل طبقه من الملکوت الاعلى و الاسفل بالنسبه الى فوقها على هذا المثال …
لذا هر عالم ما فوقى بمنزله زارع عالم مادون است تا برسیم به ((زارع )) اصلى نظام هستى که کل عوالم وجود مزرعه اویند و وى در کلمات وجودى همه بذرهاى اسماء و صفات علیاى خویش را ظهور مى دهد و چون وحدت عددى محال است لذا خود زارع است ، و نیز خود مزرعه است ، و خود بذر است و خود نیز زرع . فتدبر.

منبع:جلد دوم شرح دفتر دل-شارح:استاد صمدی آملی