نام کتاب  : تعیین سمت  قبله و تشخیص ظهر حقیقى مدینه منوره نویسنده : استاد علامه حسن حسن زاده آملى

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب  العالمین

این رساله در بیان یکى از معجزات  فعلى باقى حضرت  رسول الله صلى الله علیه و آله در تعیین سمت  قبله و تشخیص ظهر حقیقى مدینه منوره است  , که به قلم این فقیر الى الله الغنى المغنى حسن حسن زاده آملى به رشته تحریر در آمده است  . امید است  که در موضوع خود رساله اى بسند و طالبان معارف  را مورد پسند باشد .

سمت  قبله مدینه به اعجاز رسول الله[ ( ص](

[ ( قد نرى تقلب  وجهک  فى السماء فلنولینک  قبله ترضیها فول وجهک  شطر المسجد الحرام](   ( ۱ )

بدوا در بیان معجزه قولى و فعلى به اختصار گوییم :

معجزات  سفراى الهى قولى و فعلى است  . معجزات  فعلى تصرف  در ماده کائنات  و تسخیر آنها به قوت  ولایت  تکوینى انسان کامل , باذن الله تعالى است  . و معجزات  قولى علوم و معارف  و حقائقى است  که از حظایر قدس ملکوت  بر آنان نازل شده است  . سر سلسله معجزات  قولى پیغمبر خاتم صلى الله علیه و آله , قرآن مجید است  که معجزه باقیه آن حضرت  است  . معجزات  فعلى موقت  و محدود به زمان و مکان و زودگذرند و بعد از وقوع فقط عنوان تاریخى و سمت  خبرى دارند به خلاف  معجزات  قولى که در همه اعصار و قرون

پاورقى :

۱ قرآن کریم , سوره دوم , آیه ۱۴۲ .

صفحه : ۶

معجزه اند و براى همیشه باقى و برقرار .

معجزات  فعلى براى عوام است  که با محسوسات  آشنایند و با آنها الفت گرفته اند و خو کرده اند , این فرقه باید با حواس ادراک  کنند تا باورشان آید , ولى خواص را که قوه عاقله و متفکره پیکر مدینه فاضله انسانى اند علوم و معارف  به کار آید . این طایفه معجزات  قولى را که مائده هاى آسمانى و مأدبه هاى روحانى اند , طلب  کنند نکته سنج و زبان فهم و گوهر شناسند و مى دانند که کالاى علم کجایى است  و چگونه کالایى است  . به قول خواجه طوسى در شرح اشارات]( ۱ )]   :

[ ( الخواص للقولیه اطوع , و العوام للفعلیه اطوع](  . و یا به گفته ملاى رومى :

پند فعلى خلق را جذاب تر

کو رسد در جان هر با گوش و کر

قبله مدینه طیبه , تنها معجزه فعلى باقى رسول الله صلى الله علیه و آله است  که بدون اعمال آلات  نجومى و قواعد هیوى و یا در دست  داشتن زیج و دیگر منابع طول و عرض جغرافیایى , آن را در غایت  دقت  و استوا تعیین کرد و بسوى کعبه ایستاد و فرمود : [ ( محرابى على المیزاب](    . پاورقى :

۱ فصل ۴ , نمط ۹ .

صفحه : ۷

رسول الله صلى الله علیه و آله پس از آن که مبعوث  به رسالت  شد , سیزده سال در مکه و چند ماه در مدینه بسوى بیت المقدس نماز مى خواند . ولى در مکه خانه کعبه را بین خود و بیت المقدس قرار مى داد و این عمل در مدینه میسور نبود زیرا اگر کسى در مدینه مواجه مکه باشد , ناچار باید بیت المقدس را پشت  سر قرار دهد و بالعکس , اما در مکه مى تواند در طرف  جنوب  خانه کعبه هم بسوى کعبه باشد و هم بسوى بیت المقدس , چون عرض مکه ۲۱ درجه و ۲۵ دقیقه است  و طول آن از گرنویج ۳۹ درجه و ۵۰ دقیقه و عرض مدینه ۲۵ درجه و طول آن ۴۰ درجه و عرض بیت المقدس ۳۱ درجه و ۴۷ دقیقه و طول آن ۳۵ درجه و ۱۵ دقیقه است  پس مکه و مدینه تقریبا در سطح یک  دائره نصف  النهارند زیرا تفاوت  بین الطولین بغایت اندک  است  و مدینه تقریبا در شمال شرقى مکه واقع است  و بیت المقدس در شمال غربى مدینه , بلکه در شمال غربى مکه واقع است  بدین صورت  : بیت المقدس

مدینه

مکه

مشرق

مغرب

خط استواء

صفحه : ۸

قبله مدینه آنچنان که پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله به سوى آن نماز خوانده است  تا امروز که سه شنبه ششم شعبان المعظم یکهزار و چهارصد و یک  هجرى قمرى مطابق نوزدهم خرداد ماه یکهزار و سیصد و شصت  شمسى است به حال خود باقى است  و دانشمندان ریاضى به نام که برخى از آنان را نام خواهیم برد به قواعد ریاضى قبله مدینه را چنان یافتند که رسول الله صلى الله علیه و آله بدون آنها یافت  و این ممکن نیست  مگر به وحى و الهام ملکوتى .

سمت  قبله هر نقطه روى کره را از دو قوس تحصیل مى کردند . یکى از آن دو قوس عرض بلد است  که دورى آن نقطه تا خط استوا که مبدأ عرض است  , مى باشد , و دیگرى دورى آن نقطه تا مبدأ طول است  به تفصیلى که در کتب فن مذکور است  . از مدینه تا مکه به مسافت  قریب  صد فرسنگ  است  , هیچ کس نقل نکرده است  که رسول الله به قواعد ریاضى و آلات  نجومى توسل جسته باشد با این که در مراقبت  به تم ام احوال و اوضاع آن جناب  اهتمامى اکید و شدید داشتند چنانکه کتب  سیر شهودى عادل اند و شمائل محمدیه ترمذى بر گفتار ما حجتى قاطع است  که پنجاه و چهار باب  است  , حتى بابى در نعلین و بابى در انگشترى آن جناب  است  , وقتى تا این امور تبویب  و تنظیم شده اند , اگر درباره تحصیل سمت  قبله آلات  و ادوات  ریاضى و کتب فن

صفحه : ۹

به کار مى برد , مى نگاشتند , حق آن است  که سعدى در اول بوستان گفت  : یتیمى که ناخوانده ابجد درست

کتبخانه هفت  اقلیم شست

و یا آنکه حافظ گفت  :

نگار من که به مکتب  نرفت  و خط ننوشت

به غمزه مسئله آموز صد مدرس شد

چون مدینه و مکه تقریبا در سطح یک  دائره نصف النهار قرار گرفتند و اندکى طول مدینه از مکه بیشتر و عرض مدینه نیز قریب  چهار درجه بیشتر از عرض مکه است  , رسول الله صلى الله علیه و آله فرمود : [ (  محرابى على المیزاب  ](  که به استقبال ناودان ایستاد چه قبله مدینه اندکى از جنوب  به سوى مغرب  منحرف  است  زیرا که ناودان کعبه در جانب  غربى کعبه است  .

علامه ابوریحان بیرونى در قانون مسعودى که مجسطى اسلامى است  , طول مکه را از ساحل اقیانوس غربى ۶۷ درجه و عرض آن را ۲۱ درجه و ۲۰ دقیقه و طول مدینه را ۶۷ درجه و ۳۰ دقیقه و عرض آن را ۲۴ درجه آورده است  که مکه و مدینه در سطح یک  دائره نصف النهار قرار گرفته اند و تفاوت  کم تر از ربع درجه است  .

علامه ناصر خسرو علوى در سیاحتنامه گوید :

صفحه : ۱۰

مدینه شهرى است  بر کناره صحرایى نهاده و آنجا قبله سوى جنوب  افتاده است  .

و این هر دو دانشمند نامور اسلامى به حق سخن گفته اند و اطلس هاى متأخرین و معاصرین موافق و معاضد آنند .

زیج هندى طول مکه را ۷۷ درجه و مدینه را ۷۵ درجه و ۲۰ دقیقه از جزائر خالدات  ضبط کرده است  که تفاوت  میان نصف النهار مکه و مدینه یک  درجه و ۴۰ دقیقه است  و این محاسبه نیز قریب  با واقع است  .

و ما چون در این مسئله در کتاب  دروس معرفه الوقت  و القبله به تفصیل بحث  کرده ایم در این وجیزه به همین قدر اکتفا مى کنیم . صفحه : ۱۱

تعیین طول و عرض بلاد

چنان که گفته ایم براى تحصیل سمت  قبله دو قوس به کار مى برند , بلکه مطلقا براى تعیین هر محلى بر روى کره زمین , آن دو قوس را به کار مى برند یکى از آن دو قوس , قوسى از دائره نصف النهار است  که عرض اماکن از آن تعیین مى گردد و دیگر قوسى از دائره طول است  . مبدأ عرض خواه شمالى و خواه جنوبى , دائره استواى ارضى است  که به خط استوا اشتهار دارد و در سطح خط استواى سماوى اعنى دائره معدل النهار واقع است  . و چون معدل النهار و دائره استواى ارضى در یک  سطح اند و عرض بلد اقصر قوسى از دائره نصف النهار است  که محصور میان سمت  رأس و معدل النهار یا محصور میان قطب  معدل النهار و دائره افق است  دوائر نصف  النهار را در کره هاى ارضى روى زمین فرض و ترسیم کرده اند که محل توقف  شخص و یا قاعده شاخص بمنزله سمت  رأس است  زیرا که در محاذات آن است  .

صفحه : ۱۲

قوس عرض بلد را به چندین طریق تحصیل مى کردند از آنجمله به طریق ارتفاع شمس , هنگام وقوع آن به اول حمل و اول میزان و وصول آن به دائره نصف  النهار بلد مفروض , چه مدار شمس در آن دو روز مدار معدل النهار است  و قوس ارتفاع شمس در آن هنگام وصول به نصف  النهار قوس غایت ارتفاع شمس است  که مساوى با تمام عرض بلد است  و چون از ۹۰ طرح گردد باقى قوس عرض بلد خواهد بود .

و از آنجمله سهل تر از طریق مذکور به طریق ارتفاع قطب  معدل النهار است که قوس ارتفاع مساوى با خود عرض بلد است  . و به طرق دیگر که در کتب مبسوطه مسطور است  و ما به اکثر آنها در کتاب  دروس معرفه الوقت  و القبله متعرض شده ایم .

طول بلد فاصله آن تا مبدأ طول است  خواه شرقى مبدأ طول باشد و خواه غربى آن و اغلب  قدما مبدأ طول را از غایت  نقطه غربى یعنى از جزیره فرکه فرووهرو نیز مى نامند و یکى از جزائر خالدات  در اقیانوس اطلس در سواحل آفریقا است  , مى گرفتند . طول غربى فر از گرنویج ۱۸ درجه و ۷ دقیقه و ۵ ثانیه است  و عرض شمالى آن ۲۷ درجه و ۴۵ دقیقه و ۸ ثانیه است  .

قدما در تعیین طول بلاد بسیار در زحمت  بودند , مثلا

صفحه : ۱۳

از انخساف  قمر طول بلاد را تحصیل مى کردند و از این روى اشتباه کلى در عمل روى مىآورد لذا در طول بسیارى از بلاد اختلاف  فاحش دارند چنانکه میان آنان و دانشمندان هیوى و جغرافیادانان جدید , در طول بسیارى از بلاد نیز خلاف  است  .

امروز تعیین طول بلاد بوسیله تلگراف  آسان است  و در زمان قدیم که تلگراف  نبود , در زحمت  بودند .

ریاضى دان رصدى بزرگ  , مرحوم غلامحسین شیرازى جونفورى که از مفاخر عالم اسلام و از اعاظم علماى امامیه است  , در باب  پانزدهم مقاله سوم زیج جامع بهادرى سه طریق در تحصیل طول بلد ذکر کرده است  . طریق نخستین آن از خسوف  قمر است  و در بیان آن فرمود]( ۱ )]  :

راصدى در موضعى باشد که آن را مبدأ طول گردانیده باشند , و راصد دیگر در موضع مطلوب  الطول باشد , و در شبى که خسوف  قمر واقع شود هر دو راصد را باید که رصد زمانه هر یک  از بدو خسوف  و بدو مکث  و بدو انجلاء و تمام انجلا بالات  صحیحه بکنند . اگر ساعات  متناظرین هر دو راصد , متساوى باشند در این صورت  , هر

پاورقى :

۱ ص ۷۹ ط ۱ .

صفحه : ۱۴

دو موضع متحد الطول و تحت  یک  دائره نصف  النهار باشند , و اگر ساعات دو هنگام متناظره متفاوت  باشند زمانه تفاوت  را اگر محسوب  به ساعات مستوى باشد , در پانزده ضرب  کنند تا درجات  و کسور تفاوت  طولین بهم رسد . پس اگر تفاضل زمانه موضع مطلوب  الطول را باشد , طولش شرقى بود و الا غربى , و همچنین اگر موضعى معلوم الطول باشد و موضع دیگر غیر معلوم الطول , اول درجات  و کسور طولى مابین این دو موضع معلوم کنند , اگر موضع مجهول الطول شرقى باشد حاصل را بر طول معلوم افزایند و اگر غربى باشد بکاهند , مطلوب  به هم رسد . انتهى .

از این طریق چنان که ملاحظه مى فرمایید , طول تقریبى اماکن تحصیل مى گردد نه تحقیقى آن , زیرا تشخیص زمان حقیقى بدو خسوف  قمر با چشم عادى غیر مسلح میسور نیست  و چه بسا که اوضاع جوى هم این مشکل را دشوارتر کند . . . و و .

صفحه : ۱۵

علت  اختیار خسوف  قمر در تعیین طول بلاد

بیان :

علت  اختیار خسوف  قمر در تعیین اطوال بلاد و عدم اختیار کسوف  شمس , این است  که چون شمس به ذات  خود ضیاء است  و از نیر دیگرى کسب  نور نمى کند و کسوف  شمس , حائل شدن جرم ماه بین ناظر و شمس است  , لذا کسوف  در آفاق به سبب  اختلاف  منظر , مختلف  مى گردد . بطورى که در یک افق ممکن است  کسوف  کلى وقوع یابد و همین کسوف  در آفاق دیگر با تفاوت هاى گوناگون جزئى باشد و در آفاقى دیگر اصلا کسوف  واقع نشود , به خلاف  خسوف  قمر , زیرا قمر به ذات  خود ضیاء نیست  و نورش مکتسب  از خورشید است  , لذا وقتى در ظل ارض افتاد خواه کلى و خواه جزئى واقعا بى نور است  و اختلاف  منظرها در آفاق دخلى و تأثیرى در آن ندارد , مگر این که به حسب  اختلاف  طول بلاد که موجب  تقدم و تأخر طلوع اجرام سماوى است  , مقدار منخسف  قمر مختلف  نماید ,

صفحه : ۱۶

مثلا در افقى خسوف  کلى باشد و در افق دیگر , مخالف  او به حسب  طول , خسوف  جزئى که قمر در حالى که مقدارى از آن منخسف  شده طلوع کرده باشد و به همین قیاس که به حسب  اختلاف  در طول مقدار منخسف  آن متفاوت  دیده شود . ولى اختلاف  در طول بلاد در انخساف  واقعى قمر اثرى ندارد چنانکه در اختلاف  عرض هم ندارد , به خلاف  انکساف  شمس که اختلاف  عروض بلاد در انکساف  واقعى شمس اثر دارد و آن هم از اختلاف  منظر است  که گفته ایم . و علت  اختیار کردن عدد ۱۵ این است  که چون مدارات  یومى هر یک  به سیصد وشصت  درجه منقسم اند و یک  شبانه روز را بطور مساوى به ۲۴ قسم , تقسیم مى کنند , حصه هر ساعت  زمانى ۱۵ درجه فلکى مى گردد ( ۱۵ = ۲۴ : ۳۶۰ ) و هر یک  درجه فلکى به چهار دقیقه زمانى و یک  دقیقه فلکى به چهار ثانیه زمانى .

این در صورتى است  که ساعات  مستویه باشند , و اگر ساعات  معوجه باشند هر یک  از شبانه روز در تمام فصول سال به ۱۲ قسمت  تقسیم مى گردد و در این صورت  گاهى که شب  و روز با هم برابر باشند که اول حمل و اول میزان است  هر قسم از اقسام ساعات  معوجه نیز , ۱۵ درجه است  و به غیر از آن دو شبانه روز , درجات  ساعات  معوجه متفاوت  است  و به همین جهت  که تفاوت  دارند معوجه

صفحه : ۱۷

نامیده اند که اعوجاج در مقابل استواى ساعات  مستویه است  . در همین موضوع تقریبى بودن طول بلاد , در جداول زیجات  و دفاتر قدما , راصد مذکور در همان زیج نامبرده گوید]( ۱ )]  : مؤلف  به خدمت  هر آشناى فن مکرر عرضه مى دهد که فن اقالیم به نسبت  کسى که او را سیر اتفاق نیفتاده باشد از قبیل علوم منقوله است  و آنچه آن را به خبر دریافته است  از آلات  رصدیه تصدیق آن نمى تواند کرد مگر وقتى که به بقعه مخبر عنها برسد و آنچه فى زماننا هذا در دفاتر ما ارقام اطوال و عروض بلدان یافته مى شود اکثر آن مختلف  است  که غایت  تفاوت  اختلاف  تقریبا به دو درجه مى رسد . نادرتر آن که کرات  ارضى که اذکیاى فرنگ  ترتیب  داده اند عهود هر کدام که مختلف  است  , در آن نیز اختلاف  مشهود است  . غرضم از تعرض بحث  طول و عرض این است  که انسانى بدون بکار بردن قوس هاى طول و عرض و ادوات  نجومى به فاصله صد فرسنگ  بر خطى قرار بگیرد و مواجه ناودان کعبه بایستد و بگوید [ ( محرابى على المیزاب]( و براى دیگران با بکار بردن آلات  و قواعد ریاضى میسور نباشد , پاورقى :

۱ ص ۳۹۲ .

صفحه : ۱۸

این انسانى است  که[ ( ینظر بنور الله](  و همه اقوال و احوال و افعالش به همین مثابت  است  چنان که فنان و خریت  هر فن در برابر او زبون است  .

صفحه : ۱۹

کلامى با مجلسى در قبله مدینه

مرحوم مجلسى , در ۲۲ بحار]( ۱ )]  به ظاهر برخى از جداول طول و عرض بلاد که در دست  داشت  قبله کنونى مدینه را به ۳۷ درجه از جنوب  به مشرق منحرف  دانسته است  و پنداشت  که سلاطین جور سمت  اصلى قبله مدینه را تحریف  کرده اند . ولى این زعمى نادرست  است  و چنانکه گفته ایم قبله مدینه بصورت  خود باقى است  و محاسبه ابوریحانى بیرونى در قانون مسعودى و نظر ناصر خسرو علوى در سیاحتنامه و زیج هندى و همچنین بسیارى از محاسبات  متأخرین نیک  موافق با آن است  که درست  عمل کرده اند و اگر محاسبه اى مخالف  است  در آن اشتباه راه یافته است  , هر چند خریت  در صناعت  باشد .

فرهاد میرزا در کتاب  ارزشمندش بنام جام جم]( ۲ )]  عرض مکه مکرمه را ۲۱ درجه و ۳۳ دقیقه شمالى و طول

پاورقى :

۱ ص ۱۰۰ , ط کمپانى .

۲ ص ۶۱۵ و ۶۱۶ چاپ  سنگى .