صعود از ظلمت به نور

خروج صاعد از ظلمت به نور است   که یوم است و همیشه در ظهور است
چو صاعد دمبدم اندر خروج است   پس او ایام در حال عروج است
چو عکس صاعد آمد سیر نازل   لیالى خوانیش اندر منازل
نگر اندر کتاب آسمانى   به ((حم سجده )) تا سرش بدانى

در سوره ((حم سجده )) تنزیل من الرحمن الرحیم کتاب فصلت آیاته دارد که در دو آیه سوره مبارکه سجده /۵ و سوره معارج نحوه بیان تنزیل آن آمده است که در ابیات بعدى مى آید و لذا ابیات بعدى شرح بیت ۹۵ مى باشد بدین معنى که آیه سوره حم سجده را بیان نمایند.

عروج امر با یوم است و آن یوم   بود ((الف سنه )) مقدارش اى قوم
ز ((الف سنه )) هم مى باش عارج   به ((خمسین الف سنه )) معارج

در سوره مبارکه سجده آیه /۵ آمده است : یدبر الامر من السماء الى الارض ثم یعرج الیه فى یوم کان مقداره الف سنه مما تعدون او امر را (به نظام احسن و اکمل ) از آسمان تا زمین تدبیر کند سپس ‍ روزى که مقدارش (بحساب شما بندگان ) هزار سال است باز حقایق و ارواح را بسوى خود بالا مى برد.
در سوره معارج مى خوانید: تعرج الملائکه و الروح الیه فى یوم کان مقداره خمسین الف سنه .
مراد از ((الف سنه )) و ((خمسین الف سنه )) مراتب وجودى یوم و لیل است که لیالى و ایام هم همانند سلطان وجود بر اساس تشکیک و داراى مراتب اند.
نقل حدیثى از بحارالانوار ج ۱۵ ص ۴ در مورد ابتداى خلقت جناب خاتم انبیاء (صلى الله علیه و آله و سلم ) که اولین نور تجلى یافته از حق است در مقام مناسب مى نماید تا بهره اى در جهات مراتب داشتن لیالى در قوس نزول برده باشیم .
از خصال و معانى الاخبار جناب صدوق نقل مى کند از سفیان ثورى از امام صادق از پدرش از جدش و او از پدرش از جناب على بن ابى طالب علیهم السلام که حضرتش فرمود: ان الله تبارک و تعالى خلق نور محمد (صلى الله علیه و آله و سلم ) قبل اءن خلق السموات و الارض و العرش و الکرسى و اللوح و القلم و الجنه و النار و قبل ان خلق آدم و نوحا و ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و موسى و عیسى و داود و سلیمان علیهم السلام … و قبل ان خلق الانبیاء کلهم ؛ باءربع مائه الف سنه و اءربع و عشرین الف سنه ، و خلق عزوجل معه اثنى عشر حجابا… ثم حبس نور محمد (صلى الله علیه و آله و سلم ) فى حجاب القدره اثنى عشر الف سنه و هو یقول : ((سبحان ربى الاعلى )) و فى حجاب العظمه احدى عشر الف سنه و هو یقول : ((سبحان عالم السر)) و فى حجاب المنه عشره الاف سنه و هو یقول : ((سبحان من هو قائم لا یلهو)) و فى حجاب الرحمه تسعه آلاف سنه ، و هو یقول : ((سبحان الرفیع الاعلى )) و فى حجاب السعاده ثمانیه آلاف سنه ، و هو یقول : ((سبحان من هو دائم لا یسهو)) و فى حجاب الکرامه سبعه آلاف سنه ، و هو یقول : سبحان من هو غنى لا یفتقر)) و فى حجاب المنزله سته آلاف سنه ، و هو یقول : ((سبحان العلیم الکریم )) و فى حجاب الهدایه خمسه آلاف سنه ، و هو یقول : ((سبحان ذى العرش العظیم ))، و فى حجاب النبوه اءربعه آلاف سنه ، و هو یقول : ((سبحان رب العزه عما یصفون )) و فى حجاب الرفعه ثلاث آلاف سنه ، و هو یقول : ((سبحان ذى الملک و الملکوت )) و فى الحجاب الهیبه اءلفى سنه ، و هو یقول : ((سبحان الله و بحمده )) و فى حجاب الشفاعه اءلف سنه ، و هو یقول : ((سبحان ربى العظیم و بحمده )) ثم اءظهر اسمه على اللوح فکان على اللوح منورا اءربعه آلاف سنه ، ثم اءظهره على العرش فکان على ساق العرش مثبتا سبعه آلاف سنه ، الى اءن وضعه الله عزوجل فى صلب آدم (علیه السلام ) ثم نقله من صلب آدم (علیه السلام ) الى صلب نوح (علیه السلام ) ثم من صلب الى صلب حتى اءخرجه الله عزوجل من صلب عبدالله بن عبد المطلب ، فاءکرمه بست کرامات … ثم قال : یا محمد اذهب الى الناس فقل لهم : لا اله الا الله ، محمد رسوله الله . الحدیث .
از حدیث منقول و نظائر آن مى توان مراتب لیل را دریافت که در قوس نزولى مراتب بى شمارى در طى طریق تا به انزل مراتب هست . چه اینکه در کتاب الحجه اصول کافى بابى است بدین عنوان که : فى ان الائمه علیهم السلام یزدادون فى لیله الجمعه .
ابى یحیى الصنعانى از امام صادق (علیه السلام ) نقل مى کند که حضرت فرمود یا اءبا یحیى براى ما در شبهاى جمعه شاءنى است ، ابا یحیى عرض کرد که فدایت شوم آن شاءن چیست ؟ قال : یوذن لارواح الانبیاء الموتى و ارواح الاوصیاء الموتى علیهم السلام و روح الوصى الذى بین ظهر انیکم یعرج لها الى السماء حتى توافى عرش ربها فتطوف به اءسبوعا و یصلى عند کل قائمه من قوائم العرشض رکعتین ثم ترد الى الابدان التى کانت فیها فتصبح الانبیاء و الاوصیاء قد ملئوا سرورا و یصبح الوصى الذى بین ظهرذ انیکم و قد زید فى علمه مثل جم الغفیر.
در حدیث دوم نیز حضرتش فرمود: فلا ترد اءرواحنا الى ابداننا الا بعلم مستفاد و لولا ذلک لانفدنا.
از این احادیث مراتب یوم و ایام روشن مى گردد، که هر کسى را در قوس صعود مى تواند ایامى باشد یعنى ظهورات و تجلیاتى باشد که حقایق آن عالم برایش مکشوف گردد. یعنى عروج روحانى وى را مراتبى باشد که در آیه سوره سجده آن مراتب به ((الف سنه )) و در سوره معارج به ((خمسین الف سنه )) نام برده شده است .
جناب گنابادى در تفسیر بیان السعاده در ذیل آیه پنجم سجده فرماید: یدبر الامر من السماء لى الارض اى ینزل الامر مع ملاحظه حسن دبره و عاقبته من سماء الارواح الى اراضى الاشباح على استمرار ((ثم یعرج )) الامر من الارض ((الیه فى یوم کان مقداره الف سنه مما تعدون )).
اعلم ، اءن ایام الاخره لیست فى عرض ایام الزمان بل هو فى طولها بمعنى ان ایام الدنیا قوالب لایام الاخره و هى بمنزله الارواح لایام الدنیا، و کل مرتبه من مراتب الاخره سعتها و احاطتها بالنسبه الى مراتب الدنیا مضاعفه ، فکل یوم من ایام الاخره بالنسبه الى یوم من ایام الدنیا یضاعف سعته بعشر و مائه و الف و عشره آلاف الى خمسین الفا هذا بالنسبه الى ایام الدهر، و اما ایام السرمد فلا تحد بشى ء لعدم نهایتها و تحددها، و المراد بالامر الذى یدبره من السماء الى الارض … هو الوجود الفعلى الذى هو المشیه التى هى امره تعالى و فعله و کلمته و اضافته الى غیر ذلک من الاسماء فانه یتنزل من سماء المشیه الى سماء الارواح ثم الى سماء النفوس الکلیه ، ثم الى سماء النفوس الجزئیه ، ثم الى اراضى الاشباح النورى ، ثم الى اراضى الاشباح الظلمانیه ثم یبتدء فى العروج من عالم الطبع ، او من عالم الجنه الى اراضى الاشباح النوریه ثم الى النفوس الجزئیه ، ثم الى النفوس الکلیه ، ثم الى الارواح ، ثم الى المشیه .
به عبارت دیگر مى تواند تنزل امر از سماء به ارض و سپس عروج آن از زمین به آسمان را تنزل صادر اول و حقیقت محمدیه (صلى الله علیه و آله و سلم ) از آسمان عقل اول تا به هیولاى اولى و عروج آن از هیولاى اولى به مافوق عقل اول دانست که حدیث منقول از بحارالانوار در نحوه تجلى خاتم انبیاء (صلى الله علیه و آله و سلم ) بر آن دلالت داشت ، که از تنزل آن حقیقت در همه کلمات وجودى با مراتبش تعبیر به لیل و لیالى گردد؛ چه اینکه از ترفعش در قوس صعود تعبیر به یوم یا ایام بشود، لذا به همین معنى او را رق منشور کلمات نظام هستى در قوس نزول گویند. فصل دهم و یازدهم از مقدمات علامه قیصرى در شرح فصوص را در مقام شانى به سزاست . چه در شرح فص شعیبى از فصوص الحکم گوید: و من اعجب الاحوال ان الانسان دائما فى الترقى من حین سیره من العلم الى العین فان عینه الثابته لا تزال تظهر فى صوره کل من مراتب النزول و العروج و فى جمیع العوالم الروحانیه و الجسمانیه فى الدنیا و الاخره …

منبع: جلد دوم شرح دفتر دل-شارح:استاد صمدی آملی