در اینجا امر مریى گشت مبهم   به مرآتین حق و عبد فافهم 

مراد از امر مرئى ، حق تعالى است و در این امر مرئى عبد هم خودش رامى بیند، و هم حق را در این مرآت مى بیند که هر دو دیدن حق است . همین یک اسم که امر مرئى است هم عبد است و هم حق ؛ منتهى باید به این مبهم درست دقت نمود که تا به سر آن دست یافت ، که یک حقیقت مبهم است تا بعد بدین حقیقت چگونه مشاهده کند و دو مرآت را از همین یک امر مرئى چگونه تمیز دهد.
لا فرق بینک و بینها الا انهم عبادک و خلقک .

بده آیینه دل را جلایى   که تا بینى جمال کبریایى 

فهم دو مرآت حق و عبد از آن امر مرئى نیاز به تلطیف سر و فراغت بال دارد، و لازمه آن این است که دل عبد جلائى یابد تا به شهود جمال او نائل آید. چون مطلب مذکور در ابیات قبلى در مرآتیت حق و عبد سنگین بود لذا در این بیت و ابیات بعدى به حالت نصیحت و پند انتقال حاصل شد. بنابرین مى فرمایند که به جلاى نفس و دل مى شود به مشاهد جمال راه یافت . چون این حقایق به دانایى مفهومى حاصل نمى شود که
به هوس راست نیاید به تمنّى نشود   کاندرین راه بسى خون جگر باید خورد
این امر مهم به چشیدن و یافتن و شهود حاصل مى شود که به حلوا حلوا گفتن دهن شیرین نگردد، زیرا انسان واقعى حقیقى در عرف عرفان آن کسى است که به فعلیت رسیده است و متصف به صفات ربوبى و محاسن اخلاقى و محامد آداب است وگرنه همان حیوان ناطق یعنى جانور گویا است . (رساله انسان در عرف عارفان .)
در ابتداى فصل دوم رساله انسان در عرف عرفان مولاى مکرمم روحى فداه آمده است که : ((مراد از عرفان در موضوع رساله عرفان به توحید صمدى است بدین نظر که توحید صمدى کمال سیر علمى و غایت قصواى عارف بالله است ، و بدین توحید، شجره طیبه طوبى گردد بگونه اى که اصلها ثابت و فرعها فى السماء توتى اءکلها کل حین باذن ربها. و به عبارت دیگر وجود مساوق با حق است ، و توحید صمدى ظهور و شهود سلطان وحدت حق تعالى شاءنه در سیر انفسى سالک الى الله است که به علم الیقین بلکه فوق آن به عین الیقین ، بلکه بالاتر به حق الیقین ، بلکه فراتر به برد الیقین دریابد که هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن .

منبع: جلد دوم شرح دفتر دل-شارح:استاد صمدی آملی