عشق مجنون و درس توحید

یکى پرسید از بیچاره مجنون   که اى از عشق لیلى گشته دل خون
بشب میلت فزونتر هست یا روز   بگفتا گر چه روز است عالم افروز
ولیکن با شبم میل است خیلى   که لیل است و بود همنام لیلى

ابیات مذکور بمنزله ذکر مصداق است از براى کسى که جمع بین تنزیه و تشبیه نمى کند و در وحدت فقط و جمع بدون فرق بسر مى برد.
از لفظ ((بیچاره )) معلوم است که اعتراض به مجنون است در اینکه چرا شما به لیلى فقط میلت فزون تر شد، آنکه در عالم همانند لیلى شیرین و دلنواز نیست را نشان ده ؛ لذا در ابیات بعدى فرمود:

همه عالم حسن را همچو لیلى است   که لیلى آفرینش در تجلى است
همه رسم نگار نازنینش   همه همنام لیلى آفرینش
همه سر تا به پا غنج و دلالند   همه در دلبرى حد کمالند
همه آیینه ایزد نمایند   همه افرشته حسن و بهایند

بیان توحید صمدى قرآنى هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن است که همه کلمات وجودى کشور وجود مظاهر و شئونات حق اند و آیات جمال و جلال الهى هستند که در کمال حسن و بها خلق شده اند که ((الذى احسن کل شى ء خلقه )) است ، چه اینکه صنع الله الذى اءتقن کل شى ء (۸۸/ نحل ) است .

همه احوال او اندر تعدد   ولکن عین او اندر توحد

جمع بین فرق و جمع است که همه اوصاف الهى در حال تعدد و فرقند که اگر هر یکى را او مى بینى که :

همه یار است و نیست غیر از یار   واحدى جلوه کرد و شد بسیار

پس در فرق مطلق ، متعددند؛ ولى در جمع مطلق ، متحدند و حق آن است که تو جمع بین تنزیه و تشبیه بنمایى که توحید عارفان بالله است .

چه نبود این دو را از هم جدایى   خدا هست و کند کار خدایى

مراد از ((این دو)) تعدد و توحد است یعنى وحدت در عین کثرت است که وحدت محجوب است و کثرت در عین وحدت که کثرت منمحى و مستهلک و مقهور است . بلکه بالاتر که توحید وحدت حقه حقیقیه صمدیه ذاتیه است که خداست و دارد خدایى مى کند.

منبع:جلد دوم شرح دفتر دل-باب هجدهم-شارح:استاد صمدی آملی