سخن گفتن درباره شخصیت های علمی، دشوار بوده و در توان هر کس نیست. چگونه می توان از ویژگی های شخصیتی و علمی بزرگان نگاشت بدون این که نگارنده بهره ای از آن را داشته باشد ، ولی از باب « ما لایدرک کله لایترک کله»، و به تعبیر شاعر:
آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید
تنها به پاره ای از زیست نامه و دستاوردهای علمی استاد بزرگوار علامه حسن  حسن زاده آملی جهت ادای تکلیف و شکرگزاری از زحمت های ایشان که به پای شاگردان خویش ایثار کرد، بسنده می کنیم.
بهترین شیوه برای شناخت آراء و دیدگاه های بزرگان، بررسی آثار و مصنفات آنها است. آثار استاد در ده عنوان عرفانی و اخلاقی، فلسفی و منطقی، کلامی،  تفسیری، روایی، رجالی،  فقهی،  ریاضی و نجومی، ادبی و متفرقه مرتب می شوند. امتیاز آثار علمی استاد این است که موضوع محور و مسئله محور تألیف شده اند

زیست نامه استاد حسن زاده آملی
وی پیرامون ولادت خویش می نویسد: «در پایان سال ۱۳۰۷ ه.ش در خانه ایمان و تقوی – که امید است در سایه توجهات «بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه» باشد – از پدری الهی، بزرگوار و اهل یقین و مادری جداً با ایمان،  پاک و راستگو متولد گشته ام و سپس در دامن او که دامن ولایت و درایت و طهارت بود پرورش یافتم. و از او که [اهل] معرفت و اخلاص و صداقت بود، شیر نوشیدم … آری، همانا شیر، چکیده خلقت و خصلت مادر است و تأثیر شیر در خلق و خلق کودک از چیزهایی است که شک بردار نیست و این مطلب مبرهن به برهان های عقلی و مدلل به دلیل های طبی است که مورد تأیید و معاضدت از سوی روایات اهل بیت وحی و عصمت، می باشد.
… سپس براساس سیره حسنه عقلائیه در سن شش سالگی به مکتبخانه، خدمت یک معلم روحانی شرفیاب شدم و پیش او خواندن و نوشتن یاد گرفتم و در خردسالی، تمام قرآن کریم را به خوبی فراگرفتم. در سن چهارده سالگی به فضل پروردگارم … به کسب معارف الهی راهنمایی شدم. در ایران آن زمان ظلمات، غالب و علماء بالله همانند اسیران، در زنجیرهای ظلم و عدوان بودند. و از اسلام، جز اسمش و از قرآن، جز رسمش باقی نمانده بود. من خود، مساجد شهرم آمل را دیدم که برخی از آنها، پر از علوفه و پنبه و کتان و برخی دیگر، آغل گوسفندان، بلکه آخور چهارپایان بود.»
نخستین اساتید علامه حسن زاده، آیات و حجج: محمد غروی، عزیزالله طبرسی، ابوالقاسم رجایی، حاج شیخ احمد اعتمادی و عبدالله اشراقی «رضی الله تعالی عنهم و رضواعنا» بودند. وی کتاب های درسی مانند نصاب الصبیان، رساله عملیه آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، جامع المقدمات، سیوطی، حاشیه، شرح جامی، شرح شمسیه، معالم الاصول، مغنی،  تبصره، شرح قوشجی، شرح لمعه و قوانین که جملگی در ادبیات، منطق،  اصول، فقه و کلام بودند، را فراگرفت.
پس از گذشت شش سال از اشتغال به تحصیل در شهر آمل در روز چهارشنبه اول شهریور ماه ۱۳۲۹ ه.ش مطابق با نهم ذی العقده الحرام ۱۳۶۹ ه.ق به تهران مهاجرت کرده و از محضر آیت الله سید احمد لواسانی، میرزا مهدی الهی قمشه ای، میرزا ابوالحسن شعرانی، شیخ محمد حسین فاضلی تونی، شیخ محمد تقی آملی، میرزا احمد آشتیانی و  میرزا ابوالحسن رفیعی قزوینی ادامه دروس فقه و اصول و حکمت منظومه سبزواری، اشارات شیخ بوعلی سینا و اسفار ملاصدرا و دروس خارج فقه و اصول را تحصیل کرد و اجازه روایت و تصدیق اجتهاد گرفت.
علامه حسن زاده پس از بهره گیری از دارالعلم تهران در روز دوشنبه ۲۲ مهرماه سال ۱۳۴۲ ه.ش مطابق با ۲۵ جمادی الاول سال ۱۳۸۳ ه.ق به شهر مقدس قم مهاجرت کرد و علاوه بر بهره گیری از استاد اکبر، معلم اخلاق ، مکمل نفوس آیت الله العظمی سید محمد حسین طباطبایی صاحب تفسیر المیزان به مدت هفده سال در دروس فلسفی و عرفانی و استفاده از اساتید دیگری چون سید محمد حسن الهی طباطبایی و سید مهدی قاضی تبریزی به تدریس علوم دینی و عقلی و عرفانی پرداخته و شاگردان زیادی را در تهران و قم تربیت کرد.
استاد حسن زاده در معرفی حضرت امام خمینی (ره) و اهداف قیام او قبل از انقلاب در آمل فعالیت داشت و مردم را از مسائل سیاسی و مشکلات اجتماعی مسلمین آگاه می ساخت. وی از برقراری نظام جمهوری اسلامی در سنگر امام جمعه آمل به دفاع از کیان اسلام مشغول شد.
تصنیفات و دیدگاه های علمی استاد حسن زاده آملی
استاد حسن زاده می فرماید: «طبق گفته حکما: «اگر نفست را مشغول نداری او تو را مشغول می نماید.» به فضل و یاری پروردگار واجب الوجود و مفیض الجود شماری کتاب و رساله تصنیف نموده ام که برخی از آنها هنوز چاپ نگشته و برخی دیگر به زیور طبع آراسته شده و تعدادی از آنها چندین بار مطبوع گشته است.»
بهترین شیوه برای شناخت آراء و دیدگاه های بزرگان، بررسی آثار و مصنفات آنها است. آثار استاد در ده عنوان عرفانی و اخلاقی، فلسفی و منطقی، کلامی،  تفسیری، روایی، رجالی،  فقهی،  ریاضی و نجومی، ادبی و متفرقه مرتب می شوند. علامه حسن زاده در شرح حال خود ۱۱۳ تألیف را نام می برد و اینک به بیان محتوای پاره ای از این آثار گرانقدر می پردازیم تا هم مهمترین تصنیفات استاد و هم برجسته ترین دیدگاه های وی روشن گردد. امتیاز آثار علمی استاد این است که موضوع محور و مسئله محور تألیف شده اند.
۱- رساله لقاء  الله:
این نوشتار که محبوب سالکان راه کوی دوست و عاشقان حریم یار است در یکی از مسائل مهم عرفانی یعنی لقاء الله سخن می گوید استاد حسن زاده در طلیعه کتاب به معرفی مقصد اصلی حرکت و سیر تکاملی انسان یعنی لقاء اللهی پرداخته و از غفلت جمع کثیری از مردم می نالد. سپس به تفسیر آیات مربوط به لقاء الله می پردازد. لقاء الله در این آیات به معنای لقاء ثواب و عقاب خداوند نیست، چنانکه برخی پنداشته اند بلکه ملاقات خود خداوند سبحان است. اما لقاء حضوری و شهودی حق نه رؤیت بصری و لقاء جسمانی. مسئله وحدت وجود نیز به مناسبت لقاء الله تبارک و تعالی و نیز چگونگی تنزیه حق تعالی از وحدت عددی و حقایقی از سوره توحید تبیین گشته است.
۲- وحدت از دیدگاه عارف و حکیم:
حقانیت مسلک مشایخ عرفان و حکمت متعالیه در آغاز رساله بیان شده و سپس به مباحث وحدت و کثرت و مساوقت وحدت با وجود و اصالت وجود و تشکیک وجود و غیره پرداخته است. بحث صدور وحدت حقه حقیقیه ظلیّه از وحدت حقه حقیقیه ذاتیه یعنی صدور مجردات تام از خداوند متعال نیز از دیدگاههای علمی استاد حسن زاده است که از حکمت متعالیه بهره گرفته است.
۳- قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارند:
این کتاب در پاسخ به دانش پژوهانی نگاشته شده که گمان می برند، قرآن و برهان و عرفان جدایی دارند و اگر به قرآن روی آورند باید از برهان و عرفان فاصله گیرند. و یا اگر برهانی و یا عرفانی اندیشیدند باید از قرآن دست شویند. همان گونه که برهان و عرفان از یکدیگر روی گردانند. در حالی که قرآن براساس کشف تام محمدی (ص) به دست ما رسیده و برخلاف عقل، حکم نرانده است پس قرآن، با عرفان و برهان همراهی دارد زیرا هم از سنخ کشف تام عرفانی است که دست هیچ عارفی بدان نمی رسد و هم برخلاف برهان و استدلال عقلی، مطلبی نرانده است.البته سخن در عدم تدافع بین خود قرآن و عرفان و برهان است نه عدم تدافع بین طرفداران و پیروان آنها. بنابراین ممکن است طرفداران سه محور، بر اثر عدم رعایت شرایط لازم گرفتار تعارض گردند.
۴- رساله ای در سیر و سلوک:
این رساله، درجات اهل سلوک را به اختصار در سی درجه بیان کرده که اولین درجه، شوق، و آخرین آن وقوف است.
۵- رساله نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور:
این اثر ارزشمند که در یک مقدمه و یازده فصل منظم گشته،پیرامون دعا و ذکر و مناجات نگارش یافته است.
۶- ولایت تکوینی:
این کتاب به خوانندگان می فهماند که انسان در ترقیات و عروجات خویش به مرحله ای دست می یازد که عالم و جهان به منزله بدن وی و موجودات به منزله اعضا و جوارح وی قرار می  گیرد. و همان گونه که نفس مدبر بدن، بدون هیچ اشکال و صعوبتی در بدن خویش تصرف می کند، انسان به کمال رسیده که مظهر اسماء حسنای الهی است در ماده کائنات تصرف کرده و تمام اجزاء عالم از وی اطاعت و پیروی می نمایند.
۷- دروس اتحاد عاقل به معقول:
یکی از مهمترین مسائل فلسفی که فهم بسیاری از معارف قرآنی، در مسیر تکامل انسانی و هضم کثیری از اسرار احادیث و روایات صادره از اهل بیت وحی علیهم السلام بر آن متفرع است، مسئله اتحاد عاقل به معقول است، یعنی معقولات، اعراض عالمان نیستند بلکه عین ذات آنها هستند. استاد حسن زاده،  رساله اتحاد عاقل به معقول آیت الله رفیعی قزوینی را نیز با تعلیقه ها و مقدمه ای بر زیور طبع آراسته ساخته است.
رساله های دیگر استاد از جمله تصحیح و تعلیق رساله تحفه الملوک بحرالعلوم، نصوص الحکم بر فصوص الحکم فارابی، تقدیم و تصحیح و تعلیق آغاز و انجام خواجه طوسی، تصحیح و تعلیق شرح اشارات ابن سینا،  ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات، نثرالدراری علی نظم اللئالی ملاهادی سبزواری، تقدیم و تصحیح و تعلیق کشف المراد علامه حلی،  تقدیم و تصحیح و تعلیق رساله قضا و قدر محمد دهدار، تصحیح خلاصه المنهج، تصحیح نهج البلاغه و تعلیقات علی العروه الوثقی نیز از تحقیقات تصحیح و تعلیقه نویسی و شرح نگاری علامه حسن زاده است.
در پایان خوانندگان عزیز با آگاهی از آثار ریاضی و نجومی استاد مانند دروس معرفه الوقت و القبله، رساله تعیین سمت قبله مدینه، رساله ای پیرامون فنون ریاضی واستخراج جداول تقویم، عظمت استادمان را بهتر می یابند.منابع :
۱- در آسمان معرفت، تذکره اوحدی از عالمان ربانی به بنان و بیان حضرت علامه حسن حسن زاده آملی.
۲- مروری بر  آثار و تألیفات استاد علامه حسن زاده آملی به ضمیمه جلوه ای از حسن یار، حجت الاسلام والمسلمین حسن رمضانی.
۳- آثار و تألیفات استاد علامه حسن زاده آملی.

——————

منبع: روزنامه همشهری