رافع و خافض و باسط و قابض

گهى گویى که رافع هست و خافض   گهى گویى که باسط هست و قابض 

رافع است از اینکه همه موجودات را از پستى به درجه علیاى وجودى مى رساند. یا اینکه طائفه اى را به جنت سربلند مى کند. و خافض است نسبت به زمین در برابر آسمان ، یا بدان جهت که طائفه اى را به دوزخ خوار و ذلیل مى کند. و باسط و قابض است نسبت به حالات بندگان خویش که گهى بدانها بسط مى دهد و گاهى در قبض مى گذارد. یا بدان جهت که حیات مطلق یعنى وجود منبسط را از همه موجودات قبض مى کند و یا این حیات سارى و روح سارى را بر همه بسط مى دهد که همگان از رزق وجود او مرزوق باشند. بسط آن در هنگام ظهورش به لباس کثرت است ، و قبض آن تجلى او به طور وحدت و صفت قهر است .
در اصطلاحات صوفیه عبدالرزاق کاشانى آمده است : حقیقه القبض : ورود شى ء فى قلب العارف من الله تعالى ، فیه اشاره الى تقصیر و استحقاق تاءدیب على التقصیر؛ و البسط ورود شى ء فى قلبه فیه بشاره بلطف و ترحیب .
جناب حاجى در شرح بند ۲۹ دعاى جوشن کبیر گوید: و قد یکون القبض و البسط لا یدرى صاحبهما سیهما. و نسبتهما الى ((الهیبه )) و ((الانس )) نسبه النقص الى التمام لکون الوارد من الله فى الهیبه اءشد تهدیدا من القبض و الوارد منه فى الانس ، اکثر ترحیبا من البسط. و نسبتهما الى ((الخوف )) و ((الرجاء)) بعکس ذلک فانهما فى ((مقام القلب )) و ما فوقه ، و الخوف و الرجاء فى ((المقام النفس )) و درجتهما فى النهایات : قبض الحق رسم العبد، و بسط العبد ببهجه الجمال المطلق و شهوده فى الکل .
از الهى نامه بشنو:
الهى ((یا قابض و یا باسط)) جزر بحر، مد را در پى دارد، و محاق قمر، بدر را، و ادبار فلک و عقل ، اقبال را؛ و قوس نزول ، صعود را؛ قلب حسن در قبض است و امیدوار بسط است .))
((الهى از قبض شاکى نیستم ، که در مصحف عزیزت قبض را بر بسط مقدم داشته اى : و الله یقبض و بیصط و الیه ترجعون فرموده اى ، و نمایندگانت در مناجاتها به تاءسى کلامت ((یا قابض و یا باسط)) گفته اند)).
((الهى حسن در قبض ، صابر است ، که قبض و قضا و جمع و قرآن باهم اند، و بسط و قدر و فصل و فرقان باهم . اگر یوم الجمع نباشد یوم الفصل کدام است ؛ و اگر قضا نباشد قدر کدام ؛ و اگر قرآن نباشد فرقان کدام ؛ و اگر قبض نباشد بسط کدام .))

منبع : باب هجدهم دفتر دل-شارح:استاد صمدی آملی