جواب ارسطو به سوفسطی در موضوع وحدت صنع

گروهى از پیشینیان منکر قصد و تدبیر شدند در مخلوقات , و پنداشتند هر چیز به عرض و اتفاق پدید آمده است , و از حجتها که آورده اند این آفات و آسیبهاست که بر خلاف متعارف و عادت پدید مى آید مانند انسان ناقص الخلقه , یا آن که انگشتى افزون دارد , یا خلقى زشت و سهمگین بر خلاف معتاد , و دلیل آن شمردند که هستى اشیاء بعمد و اندازه نیست بلکه بالعرض است هر چه پیش آید .

و ارسطا طالیس آنها را رد کرد و گوید آن که بالعرض است یکبار است که از دست طبیعت بیرون شده براى عوارضى که طبیعت را عارض مى گردد و آن را از راه خود باز مى دارد و به منزلت امور طبیعى نیست که بر یک روش باشد , و تو اى مفضل انواع حیوان را دیده اى که بیشتر بر این مثال اند و صورت واحد دارند . و , انسان با دو دست و دو پا و پنج انگشت متولد مى شود مانند قاطبه دیگران و آن که بر خلاف این باشد براى آفتى است در رحم یا در ماده که چنین از آن تکون یافته چنانکه در صناعات اتفاق مى افتد , قصد صنعتگر آن است که درست بسازد اما در وسایل و آلات کار او نقصى پیش مى آید , و مانند این در اولاد حیوان نیز اتفاق افتد براى اسبابى که گفتیم و فرزند ناقص یا زاید و خارج از قاعده معتاد مى آورند اما بیشتر صحیح و بى آفت اند , همچنانکه در اعمال صنعتگران , این گونه اتفاق دلیل آن نیست که این صنع صنعتگر نداشت و بى صاحب و مهمل بود , همچنین عوارض افعال طبیعیه موجب آن نیست که همه را بالعرض و اتفاق گوییم . این بود بیان طریق وحدت صنع در اثبات صانع یکتا که از معلم اول ارسطا طالیس در حدیث مذکوره آمده است , و در حکایت آن به نقل عبارت جناب استاد علامه شعرانى شرف الله نفسه تبرک جسته ایم . حال گوییم :

اگر مثلا سیلى گران از فراز کوهى سرازیر شده است و درخت تنومندى را ریشه کن کرده است که در مسیر سیل ناگهان به خرسنگى گیر کرده است و به صورت پلى در آمده است , این عرض و اتفاقى است که یکبارگى است نه اینکه همیشگى بوده باشد , اما وحدت صنع و تقدیر و تدبیر نظام احسن عالم و آدم همیشگى است .

نظر بلند ارسطو به امضاى امام صادق علیه السلام در حدیث بالا چنین است : اتفاقى و عرضى یکبارگى است , صنع نظام هستى همیشگى است و , صنع همیشگى را صانعى مقدر و مدبر باید , پس وحدت صنع نظام هستى را صانعى مقدر و مدبر باید و این خود برهان صریح قیاس منطقى است که گرامیترین بخش دانش ترازوست .

منبع : قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارند