توضیح: حضرت علامه حسن زاده آملی در بسیاری از آثار و بیانات خود آورده اند که امام علی علیه السلام، از همان زمان صدر اسلام و زمان حیات پیغمبر اکرم به لقب “وصی” مشهور و معهود بود و لکن به سبب اخلال بنی امیه که سعی در محو آثار امیرالمومنین داشتند، این لقب و نیز این منصب الهی حضرت امیر، به فراموشی سپرده شد.

از کتب علامه حسن زاده آملی مطالبی را در این باب جمع آوری نموده ایم که عمده دلایل این مطلب، در کتاب چهارم است و بسیار مغتنم می باشد:

۱. کتاب هزار و یک کلمه:
به عنوان تبصره عرض مى‏ شود که چند لحظه پیش از این، امام امیر المؤمنین على (علیه السلام) را به «وصىّ» وصف کرده ‏ام، اکنون محض آگاهى عرض مى‏ شود که امام على (علیه السلام) در صدر اسلام به وصیّ معروف و معهود بود، جز این‏ که بنى امیّه اتفاق کرده بودند که همه آثار امام على (علیه السلام) را محو کنند، حتى لقب‏ وصى‏ را، حتى جهر به بسم الله الرحمن الرحیم را که در نمازهاى جهریه شبانه‏ روزى واجب، و در اخفاتیه آن مستحب است؛

این نه قول من است، قول فخر رازى در تفسیر کبیرش است که در تفسیر سوره فاتحه آن در مسئله فقهى جهر به بسم الله الرحمن الرحیم گوید:
… فلمّا وصلت الدوله إلى بنی أمیّه بالغوا فی المنع من الجهر سعیا فی ابطال آثار على (علیه السلام). (ج ۱، چاپ استانبول، ص ۱۶۰).(۱)

۲. قصیده ینبوع الحیاه:

ألا و علیّ کان یعرف‏ بالوصیّ‏         بأخبارنا الموثوقه المستفیضه
و أنت ترى بین سنام الصحابه         هو وحده کان بهذى الخصیصه
علیّ إمام الکلّ بعد نبیّنا         علا الکلّ فی کلّ صفات سنیّه (۲)

۳. نصوص الحکم بر فصوص الحکم:
در جلد دوم تکلمه منهاج‏ البراعه‏ مقاله اى به عنوان «هدایه و ارشاد» شواهد بسیارى از کبار صحابه و سنام مسلمین با ذکر منابع و ماخذ نقل آورده ام که امیر (المومنین علی) علیه السلام در صدر اسلام به سمت «وصى» معروف و معهود بود، جز این که بنى امیه دست بدست هم دادند تا مردم را اغفال کرده اند و آنان را از آن منصب الهى على فراموشى داده اند. (۳)

و اینک متن مقاله حضرت علامه حسن زاده آملی در کتاب مذکور را مطالعه نمایید:

۴. تکمله منهاج البراعه:

هدایه و ارشاد: (۴)
قد ذکرنا بعضا من الأشعار القدیمه ممّن شهد صفّین مع أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام وصفوه علیه السّلام بانّه وصیّ رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و عرّفوه بذلک و قائلوها سنام المسلمین من الصحابه و غیرهم و کبارهم فی صدر الاسلام و علیهم تثنّى الخناصر، و کذا نرى کثیرا من الأشعار یجلّ عن الاحصاء المقوله فی وقعه الجمل و غیرها المتضمنه کونه علیه السّلام وصیّ رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و من نظر فیها بعین الدرایه و الانصاف رأى أن الحقّ ما ذهب الیه الطائفه الحقّه المحقّه إلامامیّه الاثنا عشریه و قاطبه الشیعه فی خلافته و إمامته علیه السّلام لأن هذه الکلمه الصادره من هؤلاء العظام مع قربهم بزمان رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله بل ادراک کثیر منهم ایّاه ممّا یعتنی بها و یبجّلها من یطلب الحقّ و یبحث عنه و نحن نذکر شر ذمه منها ههنا تذکره و تنبیها لأولى الدرایه و النهى و نذکر الأشعار و ندع ذکر الوقائع الّتی قیل الشعر فیها ففی کتاب صفّین لنصر بن مزاحم المنقرى و هو من قدماء رجال الحدیث مدحه الفریقان بالتوثیق (ص ۱۲ الطبع الناصرى)

قال جریر أبیاتا منها:

أتانا کتاب علیّ فلم‏         نردّ الکتاب بأرض العجم‏
رسول الملیک و من بعده‏         خلیفتنا القائم المدّعم‏
علیّا عنیت وصیّ النّبیّ‏         یجالد عنه غوات الأمم‏
له الفضل و السبق و المکرمات‏         و بیت النبوّه لا یهتضم‏

و فیه (ص ۱۵): و مما قیل على لسان الأشعث:
أتانا الرسول رسول علیّ‏         فسرّ بمقدمه المسلمونا
رسول الوصیّ‏ وصیّ النّبیّ‏         له الفضل و السبق فی المؤمنینا

ثمّ قال: و مما قیل على لسان الأشعث أیضا:
أتانا الرسول رسول الوصی‏         علیّ المهذب من هاشم‏
رسول الوصیّ وصیّ النبیّ‏         و خیر البریّه من قائم‏
وزیر النبی و ذى صهره‏         و خیر البریه فی العالم‏
و خیر البریّه فی العالم‏         له الفضل و السبق بالصالحات‏

و فیه (ص ۲۸) کتب جریر إلى شرحبیل أبیاتا منها:
و ما لعلیّ فی ابن عفّان سقطه         بأمر و لا جلب علیه و لا قتل‏
وصیّ رسول اللّه من دون أهله‏         و فارسه الأولى به یضرب المثل‏

و فی بعض النسخ: و فارسه الحامی به یضرب المثل و فیه (ص ۷۳) قال النجاشی:
رضینا بما یرضى علیّ لنا به‏         و إن کان فیما یأت جدع المناخر
وصیّ رسول اللّه من دون أهله‏         و وارثه بعد العموم الأکابر

و فیه (ص ۲۰۴) قال المغیره بن الحارث بن عبد المطلّب:
و أیقنوا أن من أضحى یخالفکم‏         أضحى شقیا و أضحى نفسه خسرا
فیکم وصیّ رسول اللّه قائدکم‏         و أهله و کتاب اللّه قد نشرا
و لا تخافوا ضلالا لا أبالکم‏         سیحفظ الدین و التقوى لمن صبرا

و فیه (ص ۲۲۲) قال الفضل بن عباس:
و قلت له لو بایعوک تبعتهم‏         فهذا علیّ خیر حاف و ناعل‏
وصیّ رسول اللّه من دون أهله‏         و فارسه إن قیل هل من منازل‏

و فیه (ص ۲۵) قال أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام أبیاتا منها:
یا عجبا لقد سمعت منکرا         کذبا على اللّه یشیب الشعرا
یسترق السمع و یغشى البصرا         ما کان یرضى أحمد لو خبرا
ان یقرنوا وصیّه و الأبترا         شانی الرسول و اللعین الأخزرا

و فیه (ص ۱۹۱) قال النضر بن عجلان الأنصارى أبیاتا منها:
کیف التفرق و الوصیّ امامنا         لا کیف إلّا حیره و تخاذلا
لا تعتبنّ عقولکم لا خیر فی‏         من لم یکن عند البلابل عاقلا
و ذروا معاویه الغویّ و تابعوا         دین الوصیّ لتحمدوه آجلا

و فیه (ص ۲۰۲) قال عبد الرّحمن بن ذویب الأسلمی ابیاتا منها:
یقودهم الوصیّ الیک حتّى‏         یردّک عن غواتک و ارتیاب‏

و من الأشعار الّتى تتضمنّ هذه اللفظه و قیل فی حرب الجمل ما قال غلام من بنى ضبّه شاب معلّم من عسکر عایشه، خرج یوم الجمل و هو یقول:
نحن بنو ضبّه أعداء علیّ‏         ذاک الّذی یعرف قدما بالوصیّ‏
و فارس الخیل على عهد النبیّ‏         ما انا عن فضل علىّ بالعمی‏
لکننی انعی بن عفّان التقی‏         انّ الولی طالب ثار الولی‏

و ما قال حجر بن عدیّ الکندی فی یوم الجمل:
یا ربّنا سلّم لنا علیّا         سلّم لنا المبارک الرضیّا
المؤمن الموحّد النقیّا         لا خطل الرأی و لا غویّا
بل هادیا موفقا مهدیا         و احفظه ربّی و احفظ النّبیّا
فیه فقد کان له ولیّا         ثمّ ارتضاه بعده وصیّا

و ما قال خزیمه بن ثابت الأنصاری ذو الشهادتین و کان بدریّا فی یوم الجمل یخاطب عائشه من ابیات بعضها:
أعایش خلّی عن علیّ و عیبه‏         بما لیس فیه إنّما انت والده‏
وصیّ رسول اللّه من دون أهله‏         و أنت على ما کان من ذاک شاهده‏

و ما قال خزیمه أیضا:
لیس بین الأنصار فی حجمه الحرب‏         و بین العداه إلا الطعان‏
و قراع الکماه بالقصب البیض‏         إذا ما تحطم المران‏
فادعها تستجب من الخزرج‏         و الأوس یا على جبان‏
یا وصیّ النّبیّ قد اجلت الحرب‏         الأعادى و سارت الاظعان‏
و استقامت لک الأمور سوى‏         الشام و فی الشام تظهر الإذعان‏
حسبهم ما رأوا و حسبک منا         هکذا نحن حیث کنا و کانوا

و ما قال عمرو بن اجنحه یوم الجمل خطابا للحسن بن علیّ علیهما السّلام:
حسن الخیر یا شبیه أبیه‏         قمت فینا مقام خیر خطیب‏

إلى أن قال:
و أبی اللّه أن یقوم بما قام‏         به ابن الوصیّ و ابن النجیب‏
ان شخصا بین النّبیّ لک الخیر         و بین الوصیّ غیر مشوب‏

و ما قال زجر بن قیس الجعفی فی یوم الجمل:
اضربکم حتّى تقرّوا لعلیّ‏         خیر قریش کلّها بعد النّبیّ‏
من زانه اللّه و سمّاه الوصیّ‏         ان الولیّ حافظ ظهر الولیّ‏
کما الغوىّ تابع أمر الغویّ‏

و قال الفضل بن عباس (کما فی تاریخ الطبری ص ۴۴۹ ج ۳ طبع مصر ۱۳۵۷ ه) فی ابیات له:
ألا إنّ خیر النّاس بعد محمّد         وصیّ النّبی المصطفى عند ذى الذکر
و أوّل من صلّی و صنو نبیّه‏         و أوّل من أردى الغوات لدى بدر

و قال عمّار بن یاسر فی الخطبه الّتى استنفر أهل الکوفه إلى أمیر المؤمنین وصیّ رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله قال فی أبیات له کما نقله الشیخ الأجل المفید فی الجمل ص ۱۱۷ طبع النجف:
رضینا بقسم اللّه إذ کان قسمنا         علیّا و أبناء الرسول محمّد
أتاکم سلیل المصطفى و وصیّه‏         و أنتم بحمد اللّه عارضه الندى‏

و ما قال زیاد بن لبید الأنصارى کان من أصحاب علیّ علیه السّلام یوم الجمل من ابیات بعضها:
إنا اناس لا نبالی من عطب‏         و لا نبالی فی الوصیّ من غضب‏

و ما قال عبد اللّه بن بدلیل بن ورقاء الخزاعی یوم الجمل:
یا قوم للخطه العظمى الّتی حدثت‏         حرب الوصیّ و ما للحرب من آسى‏
الفاصل الحکم بالتقوى إذا ضربت‏         تلک القبائل أخماسا لأسداس‏

و ما قال عبد اللّه بن أبی سفیان بن الحرب بن عبد المطلب:
و منا علیّ ذاک صاحب خیبر         و صاحب بدر یوم سالت کتائبه‏
وصیّ النّبیّ المصطفى و ابن عمه‏         فمن ذا یدانیه و من ذا یقاربه‏

و ما قال عبد الرّحمان بن جعیل:
لعمرى لقد بایعتم ذا حفیظه         على الدین معروف العفاف موفقا
علیّا وصیّ المصطفى و ابن عمّه‏         و أوّل من صلّی أخا الدین و التقی‏

و ما قال أبو الهیثم التیهان و کان بدریا من أبیات بعضها:
ان الوصیّ امامنا و ولینا         برح الخفا و باحث الأسرار

و ما قال عمر بن حارثه الأنصارى فی محمّد بن الحنفیه یوم الجمل من أبیات بعضها:
سمیّ النّبی و شبه الوصیّ‏         و رایته لونها العندم‏

و ما قال رجل من الأزد یوم الجمل:
هذا علیّ و هو الوصیّ‏         أخاه یوم النجوه النبیّ‏
و قال هذا بعدى الولیّ‏         وعاه واع و نسی الشقی‏

و قال آخر:
إنّی أدین بما دان الوصیّ به‏         یوم الخریبه من قتل المحلّینا
و بالّذى دان یوم النهر دنت به‏         و شارکت کفّه کفّی بصفینا
تلک الدماء معا یا ربّ فی عنقی‏         ثمّ اسقنی مثلها آمین آمینا

و قال أبو الأسود کما فی الاغانی (ص ۱۰ ج ۷ طبع ساسی):
احبّ محمّدا حبّا شدیدا         و عبّاسا و حمزه و الوصیّا

و أتى بکثیر من هذه الأبیات الشارح المعتزلی فی ذیل شرح الخطبه الثانیه من النهج أیضا و نقلها عنه المجلسی الثانی فی المجلد التاسع من بحار الأنوار (ص ۳۶۴ الطبع الکمپانی). و السیّد عبد الحسین شرف الدین الموسوى فی کتاب المراجعات (المراجعه ۱۰۸) و کذا نرى کثیرا من الأخبار و الروایات المنقوله من الفریقین انّه علیه السّلام کان یعرف بالوصیّ عند المسلمین فی صدر الاسلام بل صدر منه بعض المعجزات الّذی لا یصدر إلّا من نبیّ أو وصیّ و کفى فی ذلک حدیث الراهب الّذی بلغ فی الشهره حدّ الشمس فی وسط السماء و أتى به علماء الکلام فی کتبهم الکلامیّه و منهم نصیر المله و الدّین المحقق الطوسى فی التجرید و ذکره فی الشرح شراح الفریقین کالعلامه الحلّى و شمس الدین محمود بن أحمد الاصبهانى و الفاضل القوشجى و غیرهم و قد أومأنا من قبل فذلکه ذلک الحدیث من القوشجى و لا بأس بذکرها تفصیلا لاشتماله على ضروب من المعجز ظهرت من وصیّ خاتم الأنبیاء فأسلم الراهب فاهتدى هکذا یصنع الحقّ بأهله و أتى به نصر المتقدّم ذکره فی کتاب صفین و المجلسى فی البحار و الشارح المعتزلی فی شرح النهج و الشیخ السدید المقلب بالمفید فی الارشاد و غیرهم مما یطول الکلام بعدّها و احصائها فقال الشیخ المفید:
و من ذلک ما رواه أهل السیر و اشتهر الخبر به فی العامه و الخاصه حتّى نظمه الشعراء و خطب به البلغاء و رواه الفهماء و العلماء من حدیث الراهب بأرض کربلاء و الصخره و شهرته یغنى عن تکلف ایراد الاسناد له، و ذلک ان الجماعه روت أن أمیر المؤمنین علیه السّلام لما توجّه إلى صفّین لحق أصحابه عطش شدید و نفد ما کان عندهم من الماء فأخذوا یمینا و شمالا یلتمسون الماء فلم یجدوا له أثرا فعدل بهم أمیر المؤمنین علیه السّلام عن الجادّه و سار قلیلا فلاح لهم دیر فی وسط البریّه فسار بهم نحوه حتّى إذا صار فی فنائه أمر من نادى ساکنه بالاطلاع الیه فنادوه فاطلع، فقال له أمیر المؤمنین علیه السّلام: هل قرب قائمک هذا من ماء یتغوث به هؤلاء القوم؟ فقال:
هیهات بینى و بین الماء أکثر من فرسخین و ما بالقرب منّى شی‏ء من الماء و لو لا إننى أوتى بما یکفینی کلّ شهر على التقتیر لتلفت عطشا. فقال أمیر المؤمنین علیه السّلام أسمعتم ما قال الراهب؟ قالوا: نعم، أ فتأمرنا بالمسیر إلى حیث أوما إلیه لعلّنا ندرک الماء و بنا قوّه؟ فقال أمیر المؤمنین علیه السّلام: لا حاجه لکم إلى ذلک و لوّى عنق بغلته نحو القبله و أشار بهم إلى مکان یقرب من الدیر فقال لهم: اکشفوا الأرض فی هذا المکان فعدل منهم جماعه إلى الموضع فکشفوه بالمساحى فظهرت لهم صخره عظیمه تلمع، فقالوا: یا أمیر المؤمنین ههنا صخره لا تعمل فیها المساحى. فقال لهم:
إنّ هذه الصخره على الماء فان زالت عن موضعها وجدتم الماء فاجتهدوا فی قلعها فاجتمع القوم و راموا تحریکها فلم یجدوا إلى ذلک سبیلا و استصعبت علیهم فلمّا رآهم علیه السّلام قد اجتمعوا و بذلوا الجهد فی قلع الصخره و استصعب علیهم لوّى رجله عن سرجه حتّى صار على الأرض ثمّ حسر عن ذراعیه و وضع أصابعه تحت جانب الصخره فحرّکها ثمّ قلعها بیده و دحى بها أذرعا کثیره فلمّا زالت من مکانها ظهر لهم بیاض الماء فبادروا إلیه فشربوا منه فکان أعذب ماء شربوا منه فی سفرهم و أبرده و أصفاه فقال لهم: تزوّدوا و ارتووا ففعلوا ذلک.
ثمّ جاء علیه السّلام إلى الصخره فتناولها بیده و وضعها حیث کانت فأمر أن یعفی أثرها بالتراب و الراهب ینظر من فوق دیره فلمّا استوفی علم ما جرى نادى أیّها النّاس أنزلونی أنزلونی فاحتالوا فی إنزاله فوقف بین یدی أمیر المؤمنین علیه السّلام فقال له:
یا هذا أنت نبیّ مرسل؟ قال: لا. قال: فملک مقرب؟ قال: لا قال: فمن أنت: قال:
أنا وصیّ رسول اللّه محمّد بن عبد اللّه خاتم النبیّین صلّى اللّه علیه و آله قال: ابسط یدک اسلم للّه تبارک و تعالى على یدیک فبسط أمیر المؤمنین علیه السّلام یده و قال له: اشهد الشهادتین فقال: أشهد أن لا إله إلا اللّه وحده لا شریک له و أشهد أن محمّدا عبده و رسوله و أشهد أنّک وصیّ رسول اللّه و أحق النّاس بالأمر من بعده، فأخذ أمیر المؤمنین علیه السّلام علیه شرائط الإسلام.
ثمّ قال علیه السّلام له: ما الّذی دعاک الان إلى الاسلام بعد طول مقامک فی هذا الدیر على الخلاف؟ قال: اخبرک یا أمیر المؤمنین إنّ هذا الدیر بنى على طلب قالع هذه الصخره و مخرج الماء من تحتها و قد مضى عالم قبلی فلم یدرکوا ذلک و قد رزقنیه اللّه عزّ و جلّ إنا نجد فی کتاب من کتبنا و ناثر من علمائنا أن فی هذا الصقع عینا علیها صخره لا یعرف مکانها إلّا نبیّ أو وصیّ نبیّ و انّه لا بدّ من ولیّ للّه یدعو إلى الحقّ آیته معرفه مکان هذه الصخره و قدرته على قلعها و إنّی لمّا رأیتک قد فعلت ذلک تحققت ما کنا ننتظره و بلغت الأمنیّه منه فأنا الیوم مسلم على یدیک و مؤمن بحقّک و مولاک فلمّا سمع ذلک أمیر المؤمنین علیه السّلام بکى حتّى اخضلّت لحیته من الدموع و قال: الحمد للّه الّذى لم أکن عنده منسیّا الحمد للّه الّذی کنت فی کتبه‏ مذکورا.
ثمّ دعى علیه السّلام النّاس فقال لهم: اسمعوا ما یقول أخوکم المسلم، فسمعوا مقاله و کثر حمدهم للّه و شکرهم على النعمه الّتی أنعم بها علیهم فی معرفتهم بحقّ أمیر المؤمنین علیه السّلام. ثمّ ساروا و الراهب بین یدیه فی جمله أصحابه حتّى لقی أهل الشام و کان الراهب فی جمله من استشهد معه فتولى علیه السّلام الصلاه علیه و دفنه و أکثر من الاستغفار له و کان إذا ذکره یقول: ذاک مولاى.
ثمّ قال المفید رحمه اللّه تعالى: و فی هذا الخبر ضروب من المعجز أحدها علم الغیب و الثانی القوه الّتی خرق العاده بها و تمیز بخصوصیّتها من الأنام مع ما فیه من ثبوت البشاره به فی کتب اللّه الأولى و ذلک مصداق قوله تعالى‏ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراهِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ‏ و فی مثل ذلک یقول السیّد إسماعیل بن محمّد الحمیرى رحمه اللّه فی قصیدته البائیه المذهبّه:
و لقد سرى فیما یسیر بلیله         بعد العشاء بکربلا فی موکب‏
حتّى أتى متبتّلا فی قائم‏         ألقی قواعده بقاع مجدب‏
یأتیه لیس بحیث یلقی عامرا         غیر الوحوش و غیر أصلع أشیب‏
فدنى فصاح به فأشرف ماثلا         کالنصر فوق شظیه من مرقب‏
هل قرب قائمک الّذى بوّئته‏         ماء یصاب فقال ما من مشرب‏
إلّا بغایه فرسخین و من لنا         بالماء بین نقى و قیّ سبسب‏
فثنى الأعنّه نحو وعث فاجتلى‏         ملساء تلمع کاللجین المذهب‏
قال اقلبوها انکم إن تقلبوا         ترووا و لا تروون إن لم تقلب‏
فاعصوا صبوا فی قلعها فتمنّعت‏         منهم تمنّع صعبه لم ترکب‏
حتّى إذا أعیتهم أهوى لها         کفّا متى ترد المغالب تغلب‏
فکأنها کره بکفّ خزوّر         عبل الذراع دحى بها فی ملعب‏
فسقاهم من تحتها متسلسلا         عذبا یزید على الألذّ الأعرب‏
حتّى إذا شربوا جمیعا ردّها         و مضى فخلت مکانها لم یقرب‏

و زاد فیها ابن میمونه قوله:
و آیات راهبها سریره معجز         فیها و آمن بالوصیّ المنجب‏
و مضی شهیدا صادقا فی نصره‏         أکرم به من راهب مترهب‏
أعنی ابن فاطمه الوصیّ و من یقل‏         فی فضله و فعاله لا یکذب‏
رجلا کلا طرفیه من سام و ما         حام له بأب و لا بأب أب‏
من لا یفرّ و لا یرى فی معرک‏         إلّا و صارمه الخضیب المضرب‏

ثمّ الظاهر من کتاب صفین لنصر أن هذه الروایه الّتی نقلناها من الشیخ المفید قدّس سرّه ملفقّه من روایتین و کذا الظاهر أن إحداهما ما نظمها الحمیرى و الأخرى ما نظمها ابن میمونه، و ذلک لأن نصر بن مزاحم روى أوّلا روایه الراهب و الصّخره و لم یذکر إن هذا الراهب استشهد معه علیه السّلام بصفّین. ثمّ روى روایه اخرى من راهب آخر فی مکان آخر لم یکن فیه ذکر صخره و ماء أصلا بل الراهب أتى بکتاب فقرأه عنده علیه السّلام.
و بعض ما ذکرنا من المفید فی ذیل تلک الروایه أتى به نصر فی ذیل هذه الروایه و لا بعد فی تعدد تلک الواقعه لأنه کانت فی نواحی الجزیره و بلادها الواقعه فی مسیره علیه السّلام دیوره کثیره و فیها رهبان کما صرّحت و نصّت بذلک الکتب الجغرافیّه القدیمه و منها- کتاب حدود العالم من المشرق إلى المغرب المؤلف فی ۳۷۲ من الهجره (ص ۹۱ طبع الطهران ۱۳۵۲ ه) مع أن إحداهما وقعت فی ظهر الکوفه من العراق و الأخرى فی الرقه من بلاد الجزیره.
و لا بأس بنقل ما فی کتاب نصر (ص ۷۷ الطبع الناصرى) لأن کتاب الراهب یلیق أن یقرأ على ظهر القلب: نصر عبد العزیز بن سباء عن حبیب بن أبی ثابت قال أبو سعید التمیمى المعروف بعقیصا (۵): قال: کنا مع علیّ فی مسیره إلى الشام حتّى إذا کنا بظهر الکوفه من جانب هذا السواد قال: عطش الناس و احتاجوا إلى‏ الماء فانطلق بنا علیّ علیه السّلام حتّى أتانا على صخره ضرس من الأرض کانّها ربضه عنز ثمّ أمرنا فأکفاناها علیه و سار النّاس حتّى إذا مضینا قلیلا، قال علیّ علیه السّلام منکم أحد یعلم مکان هذا الماء الّذى شربتم منه؟ قالوا: نعم یا أمیر المؤمنین فانطلقوا الیه فانطلق منا رجال رکبانا و مشاتا فاقتصصنا الطریق حتّى انتهینا إلى المکان الّذى نرى انّه فیه قال: فطلبناها فلم نقدر على شی‏ء حتّى إذا عیل علینا انطلقنا إلى دیر قریب منّا فسألناهم أین الماء الّذى هو عندکم؟ قالوا: ما قربنا ماء قالوا:
بلى إنا شربنا منه، قالوا: أنتم شربتم منه؟ قلنا نعم. قال: ما بنى هذا الدیر إلّا لذلک الماء و ما استخرجه إلّا نبیّ أو وصیّ نبیّ.
قال نصر: ثمّ مضى أمیر المؤمنین علیه السّلام حتّى نزل بأرض الجزیره فاستقبله بنو تغلب و النمر بن قاسط بالجزیره ثمّ سار أمیر المؤمنین علیه السّلام حتّى اتى الرقه و جلّ أهلها عثمانیه- إلى أن قال: قال عمر بن سعد: حدّثنی مسلم الملائى عن حبه عن علیّ علیه السّلام قال: لما نزل على الرّقه بمکان یقال له: بلیخ على جانب الفرات فنزل راهب من صومعه فقال لعلیّ: ان عندنا کتابا توارثناه عن آبائنا کتبه عیسى بن مریم أعرضه علیک؟ قال علیّ علیه السّلام: نعم فما هو؟ قال الراهب:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم الّذى قضى فیما قضى و سطر فیما سطر أنّه باعث فی الأمّیین رسولا منهم یعلّمهم الکتاب و الحکمه و یدلّهم على سبیل اللّه لا فظّ و لا غلیظ و لا صخّاب فی الأسواق و لا یجزى بالسیّئه السیّئه و لکن یعفو و یصفح امّته الحمّادون الّذین یحمدون اللّه فی کلّ نشز و فی کلّ صعود و هبوط تذل ألسنتهم بالتهلیل و التکبیر و ینصره اللّه على کلّ من ناواه فإذا توفاه اللّه اختلفت امّته ثمّ اجتمعت فلبثت بذلک ما شاء اللّه ثمّ اختلفت فیمرّ رجل من امّته بشاطی‏ء هذا الفرات یأمر بالمعروف و ینهى عن المنکر و یقضى بالحقّ و لا یرتشى فی الحکم. الدّنیا أهون علیه من الرماد فی یوم عصفت الریح و الموت أهون علیه من شرب الماء على الظماء یخاف اللّه فی السرّ و ینصح له فی العلانیه و لا یخاف فی اللّه لومه لائم من أدرک ذلک النبیّ من أهل هذه البلاد فامن به کان ثوابه رضوانی و الجنّه و من أدرک ذلک العبد الصالح فلینصره فان القتل معه شهاده.

ثم قال الراهب: فانا مصاحبک غیر مفارقک حتّى یصیبنی ما أصابک، قال حبّه: فبکی علیّ علیه السّلام ثمّ قال: الحمد للّه الّذى لم یجعلنی عنده منسیّا الحمد للّه الّذى ذکرنی فی کتب الأبرار. و مضى الراهب معه و کان فیما ذکروا یتغدّى مع علیّ و یتعشى حتّى اصیب یوم صفّین فلمّا خرج النّاس یدفنون قتلاهم قال علیّ علیه السّلام: اطلبوه فلمّا وجدوه صلّی علیه و دفنه و قال: هذا منّا أهل البیت و استغفر له مرارا.

پی نوشت ها:

۱. هزار و یک کلمه، جلد۳، کلمه ۳۰۵، صفحه۳۷، علامه حسن زاده آملی.

۲. قصیده «ینبوع الحیاه»،دیوان اشعار علامه حسن زاده آملی، صفحه ۴۴۸.

۳. نصوص الحکم بر فصوص الحکم، صفحه ۵۲۱، علامه حسن زاده آملی.
۴. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، جلد ۱۶‏، صفحه ۱۹، علامه حسن زاده آملی.

۵. کذا فی کتاب صفین لنصر و فی کتاب حدود العالم من المشرق إلى المغرب ضمن عنوان- الکلام فی ناحیه الجزیره و بلادها- قال: قرقیسا شهر کیست، خرم و با نعمت و همه سواد او دائم سبز باشد، اى هی بلده صغیره کثیره النعمه مخضره الأرض دائما.