اقوال در مساله ی معاد بر سه قول کلی است : ۱- معاد جسمانی فقط ، ۲-معاد روحانی فقط ، ۳- معاد جسمانی و روحانی هردو.
قول اول عقیده ی ملیین غیر اسلام و عوام است الا ما شذ و ندر که عوام ، خلق آن عالم را فقط دار لذات جسمانی از اکل و شرب و نکاح و سایر لذات بدنی دانند.
قول دوم قول حکمال غیراسلام و قبل اسلام است که آن جهان را دار لذات عقلی و نشاه ی کمال و سعادت و ابتهاج و نشاط روحانی دانند و روح را در عالم تجرد برتر از تعلق به اجسام و توجه به لذات جسمانی شناسند.
قول سوم قول حکمای اسلام و علمای ربانی و همه ی محققین از متکلمین و محدثین و فقهای ماست. میتوان گفت قول به معادین جسمانی و روحانی عقیده اسلام و همه مسلمین است ، الا ماشذ و ندر که جسمانی فقط دانند. عقیده نگارنده نیز هردو معاد جسمانی و روحانی است و ادله ی ما ناظر به این عقیده است.یعنی در آن جهان آخرت و بهشت ابد هم لذات جسمانی است و از طعام و شراب و نکاح و مناظر زیبا و صور حسنا و ابتهاجات و نشاط بی حد و هرگونه لذت که در این جهان است ، در آن جهان به طور اتم و اکمل و اشد و اقوی از اینجا خواهد بود ، منتهای امر در این عالم لذات منقطع و فانی و مشوب به آلام است و آنجا لذاتش دائم (( اکلها دائم و ظلها )) و بدون مزاحم و بی ملال و کدورت و خالص و صرف لذات است.(( فیها ما تشتهیه الانفس و تلذ الاعین)) و هم لذت روحانی در بهشت معرفت به لقای حسن مطلق الهی و شهود آن جمال اعظم نا متناهی و شراب و سکر حیرت در مشاهده ی او که لذت ملائکه مهیمن و روحانیین است که فوق هرگونه لذت حسی و خیالی است برای نفوس قدسیه حاصل است و نفوس بر حسب درجات معرفت و اعمال صالح در آن دو بهشت ( بهشت لقای منعم و بهشت لقای دائم) درجات مختلف دارند. درجات بعضها فوق بعض. انتهی کلامه الشریف.
منبع : نامه ها برنامه ها